Acanthosis nigricans

Acanthosis nigricans (verder afgekort als AN) is een huidafwijking waarbij de huid donker verkleurt (hyperpigmentatie) en verdikt (hyperkeratose). Meestal zijn bij AN de huidplooien aangedaan (oksels, liezen, nek). De aangedane huid krijgt vaak een fluweelachtig aspect. AN komt zowel bij mannen als vrouwen voor en kan op elke leeftijd ontstaan. AN treedt vaker op bij patiënten met een donkere huidskleur.  AN is eigenlijk geen huidziekte, maar een huidsymptoom als signaal voor een onderliggende aandoening. In de westerse wereld hangt AN voornamelijk samen met obesitas en diabetes mellitus (suikerziekte, vooral type 2). In zeldzame gevallen ontstaat AN bij patiënten met een interne maligniteit (meestal maagkanker). Bij de meeste mensen ligt er een benigne (goedaardige) aandoening ten grondslag aan het ontstaan van AN; dat wordt ook wel pseudoacanthosis nigricans genoemd.

Hoe ontstaat acanthosis nigricans ?

Er is een erfelijke variant van AN, maar meestal ontstaat AN bij een onderliggend probleem. Het precieze ontstaansmechanisme is nog onbekend, maar vanwege het duidelijke verband met obesitas en diabetes mellitus lijkt er sprake van een relatie met insulineresistentie (ongevoeligheid voor insuline). Een verhoogde insulinewaarde zou proliferatie van keratinocyten en dermale fibroblasten kunnen stimuleren via een interactie met IGFR1, een groeifactor. Dat AN vooral voorkomt in de huidplooien doet vermoeden dat wrijving en irritatie een rol bij het ontstaan spelen, maar dit is nooit wetenschappelijk aangetoond. Bij de meeste patiënten spelen één of meer van de volgende zaken: obesitas, endocriene of metabole ziekten, genetische syndromen, een reactie op medicijnen of een maligniteit. AN is niet besmettelijk.

Hoe ziet acanthosis nigricans eruit ?

Het huidbeeld van AN kenmerkt zich door verdikking van de aangedane huid met een grijze tot bruinzwarte verkleuring van (meestal) de huidplooien. De huidafwijkingen hebben een fluweelachtig tot wratachtig oppervlak. De nek en oksels zijn het vaakst aangedaan. Minder vaak ontstaat AN in andere huidplooien zoals tussen de billen, onder de borsten, in buikplooien, aan de buigzijde van de ellebogen of in de liezen. Bij een ernstige onderliggende aandoening kunnen ook de tepelhof, navel, lippen, slijmvliezen van de mond en niet-huidplooigebieden betrokken zijn, zoals handruggen, ellebogen en knieën. De huidafwijkingen zijn vrijwel altijd symmetrisch verdeeld over het lichaam. In of rond de donkere huidplekken kunnen acrochorda (skin tags) ontstaan. AN geeft meestal geen klachten, maar in zweterige plooien kunnen de afwijkingen jeuken en stinken.

Indeling van acanthosis nigricans

Gebaseerd op de onderliggende oorzaak van AN wordt de volgende onderverdeling gemaakt:

• Obesitas, suikerziekte en endocriene ziekten.  AN op basis van obesitas en/of suikerziekte komt het meest voor. AN bij obesitas komt op alle leeftijden voor, maar wordt vooralsnog vaker bij volwassenen gezien. Insulineresistentie is vaak een belangrijke factor voor het overgewicht.
• Syndroomgebonden. Bij een aantal syndromen komt AN vaker voor. Daartoe behoren onder meer het polycysteus ovariumsyndroom (PCOS), het syndroom van Cushing, acromegalie, het metabool syndroom en hyperinsulinaemie.
• Erfelijk. AN is autosomaal dominant erfelijk overdraagbaar. Als een van de ouders een autosomaal dominante ziekte heeft, heeft een kind 50% kans dat het de mutatie erft en dus meestal de ziekte zal krijgen. De huidafwijkingen kunnen bij de erfelijke variant op elke leeftijd ontstaan. Ook sommige andere genetische aandoeningen geven een grotere kans op het ontstaan van AN. Het Downsyndroom is daarvan het bekendst.
• Medicatie. Heel soms ontwikkelt AN zich als bijwerking van medicijngebruik. Het gaat hierbij vooral om medicijnen die de insulinewaarden in het bloed verhogen. Voorbeelden hiervan zijn onder andere systemische glucocorticoïden (bijvoorbeeld prednison), insuline en orale anticonceptie (de pil).
• Maligniteit . Deze variant is gelukkig zeldzaam. Hierbij is AN een symptoom van een onderliggende interne maligniteit. Meestal betreft het een kanker van het maagdarmstelsel (90%), vooral maagkanker. Bij 25-50% van de gevallen zijn er afwijkingen te zien in de mondholte, op de tong en aan de lippen.
• Acrale acanthotische afwijking. Deze benaming is gereserveerd voor het beeld van hyperpigmentatie en verruwing van de knokkels van de handen, ellebogen, knieën of voeten. Deze variant van AN wordt het vaakst gezien bij mensen met wortels in een land ten zuiden van de Sahara.

Hoe wordt de diagnose acanthosis nigricans gesteld ?

AN wordt normaliter in één oogopslag herkend. Als er twijfel bestaat over de diagnose kan de huidarts een huidbiopt afnemen. De huidarts neemt onder lokale verdoving een stukje huid af met een soort appelboortje. De patholoog onderzoekt dit stukje huid met een microscoop. Omdat AN een signaal is van een onderliggend proces, moet het vaststellen van de diagnose een aanleiding zijn om een verklaring te vinden.

Wat is de behandeling van acanthosis nigricans ?

AN is een goedaardige, veelal symptoomloze, huidafwijking. Cosmetische bezwaren zijn meestal de reden om te behandelen. De belangrijkste behandeling is het (indien mogelijk) wegnemen van de onderliggende oorzaak. AN bij obesitas, als bijwerking van medicatie of bij een onderliggende maligniteit verdwijnt in de meeste gevallen als de oorzaak wordt aangepakt.

LIFESTYLE VERANDERING
Bij de meeste patiënten geldt een sterk advies om af te vallen. In verschillende onderzoeken is aangetoond dat AN gerelateerd aan overgewicht verdwijnt bij voldoende gewichtsverlies.

BEHANDELINGEN GERICHT OP DE HUID
Er zijn maar weinig onderzoeksgegevens bekend over medicijnen die de huidafwijkingen kunnen verbeteren. Hoewel er bij gebruik van diverse middelen verbetering is gemeld, is de optimale aanpak onbekend. De behandelingen zijn vooral gericht op het uiterlijke aspect van de huidafwijkingen.

• Retinoïden: Retinoïden hebben een keratolytisch effect op de huid. Dat betekent dat deze middelen kunnen helpen om de dikkere hoornlaag van de huidafwijkingen af te breken. De behandeling kan huidirritatie geven.
• Lokale vitamine D analogen: Deze medicijnen remmen vooral de groei van hoorncellen (keratinocyten). De behandeling kan huidirritatie geven.
• Overige therapieën die soms worden toegepast zijn dermabrasie (het afschaven van de huid tot in de laag onder de epidermis (opperhuid)) en laserbehandeling.

Wat kunt u zelf doen als u acanthosis nigricans heeft ?

Wat u zelf kunt doen hangt in de eerste plaats af van de onderliggende oorzaak van AN. Als de onderliggende oorzaak verholpen wordt, is er een goede kans dat AN verdwijnt. Bij overgewicht en diabetes mellitus geldt het advies om middels afvallen en veranderingen in het dieet het lichaamsgewicht en de insulineresistentie aan te pakken. Huis-, tuin- en keukenmiddelen worden ook beschreven op diverse websites maar hiervan hoeven geen wonderen verwacht te worden. Intensief scrubben wordt afgeraden, omdat dit tot verdikking (lichenificatie) van de huid kan leiden, waardoor de hyperpigmentatie verergert.

Wat is het beloop van acanthosis nigricans ?

AN is een chronische huidafwijking die blijft bestaan zolang de onderliggende oorzaak niet wordt weggenomen en lokale huidbehandeling geen effect heeft. Bij een goedaardige onderliggende oorzaak heeft de huidafwijking meestal geen negatieve gevolgen, hoewel de plekken als cosmetisch storend kunnen worden ervaren. De onderliggende oorzaak kan natuurlijk wel andere ziektespecifieke gevolgen hebben. De prognose is vaak erg slecht wanneer een maligniteit de reden voor het ontstaan van AN is. Dat komt doordat de maligniteit zich frequent al in een vergevorderd stadium heeft ontwikkeld als AN zichtbaar wordt.