Lymfoedeem

Lymfoedeem is het zwellen van één of meerdere lichaamsdelen (meestal een arm of een been) door stapeling van lymfevocht. Lymfevocht is een heldere lichaamsvloeistof, rijk aan eiwitten, afvalstoffen en witte bloedcellen. Het stroomt door de zogeheten lymfevaten die tezamen met de lymfeklieren een uitgebreid netwerk vormen: het lymfatisch systeem. Dit systeem is niet alleen belangrijk voor de afweer, maar ook voor de afvoer van (overtollig) vocht uit de weefsels.

Hoe ontstaat lymfoedeem ?

Lymfoedeem ontstaat op het moment dat de lymfevaten onvoldoende in staat zijn het vocht uit de weefsels af te voeren. Hiervoor zijn verschillende oorzaken aan te wijzen. Het kan bijvoorbeeld zijn dat er te veel lymfevocht wordt aangemaakt in de weefsels. Ook kan het zijn dat de afvoer van het lymfevocht is belemmerd, bijvoorbeeld omdat de lymfevaten en/of lymfeklieren niet goed (meer) werken of zelfs helemaal afwezig zijn. Op basis van het ontstaansmechanisme maakt men onderscheid tussen primair lymfoedeem en secundair lymfoedeem.

PRIMAIR LYMFOEDEEM
Bij primair lymfoedeem is er sprake van een aangeboren probleem met de lymfevaten en/of lymfeklieren; ze werken niet goed of zijn niet goed aangelegd. Aangezien het een aangeboren probleem is, kan er bij de geboorte al sprake zijn van gezwollen lichaamsdelen. Meestal treedt dit echter pas later op: ergens tussen het 15^e en 35^e levensjaar.

SECUNDAIR LYMFOEDEEM
In tegenstelling tot primair lymfoedeem is secundair lymfoedeem geen aangeboren, maar een verworven probleem. Het ontstaat door invloeden van buitenaf of onderliggende ziektes.

1. Zo kan secundair lymfoedeem optreden bij lang bestaande en onbehandelde spataderen. Doordat deze spataderen het bloed onvoldoende kunnen afvoeren, ontstaat er een overschot aan weefselvocht dat door de lymfevaten moet worden afgevoerd. Wanneer ook de lymfevaten deze grote hoeveelheden weefselvocht niet kunnen verwerken, ontstaat secundair lymfoedeem.
2. Een andere belangrijke oorzaak van secundair lymfoedeem is kanker. Niet alleen bij lymfeklierkanker, maar ook bij andere vormen van kanker kunnen lymfevaten en/of lymfeklieren beschadigd raken. In veel gevallen ontstaat deze schade bij de behandeling van kanker (operaties, radiotherapie).
3. Lymfoedeem kan ook ontstaan bij mensen die door een ongeval of ziekte hun spieren niet meer kunnen gebruiken. Iemand kan bijv. zijn kuitspieren niet gebruiken door verlamming ten gevolge van een dwarslaesie en is daardoor rolstoelgebonden
4. Lymfoedeem wordt ook gezien bij mensen met overgewicht. Mensen met overgewicht bewegen sowieso minder waardoor de lymfevocht minder goed wordt afgevoerd.
5. Een doorgemaakte wondroos aan een arm of een been is ook aanleiding voor het ontstaan van secundair lymfoedeem. Bij een wondroos raken de lymfevaatjes beschadigd waardoor de lymfevocht niet goed wordt afgevoerd.

Wat zijn de symptomen van lymfoedeem ?

Lymfoedeem kan in principe in elk lichaamsdeel optreden, maar meestal gaat het om een arm of een been. U kunt verschillende klachten ervaren. Vaak begint het met een zwaar of vermoeid gevoel in het aangedane lichaamsdeel en is er ter plaatse enkel sprake van een dikke huid (vaak met bultjes) of een lichte zwelling. U kunt echter ook last hebben van (prikkelende) pijnklachten of het gevoel hebben dat u het aangedane lichaamsdeel niet meer goed kunt bewegen. In sommige, ernstige gevallen treedt (herhaaldelijk) een bacteriële infectie van de huid en het onderhuids bindweefsel op. Deze zogeheten wondroos kan voor een drastische toename van het lymfoedeem zorgen. 

Hoe wordt lymfoedeem vastgesteld ?

Lichamelijk onderzoek. De diagnose lymfeoedeem is doorgaans eenvoudig door dermatologen te stellen. Uw arts zal beoordelen of de zwelling van het aangedane lichaamsdeel daadwerkelijk veroorzaakt wordt door oedeem. Zo is er bij lymfoedeem van het been veelal sprake van gezwollen tenen of een gezwollen voet. Voorts wordt er gelet op de aanwezigheid van specifieke huidafwijkingen en zal uw arts bij u voelen naar lymfeklieren.

Lymscintigrafie. In sommige gevallen is de diagnose lastiger te stellen en zal uw arts besluiten tot het verrichten van een lymfescintigrafie. Hierbij wordt met behulp van een radioactieve stof een gedetailleerd beeld gevormd van (het functioneren) van uw lymfatisch systeem. Deze radioactieve stof wordt zorgvuldig bij u in het aangedane lichaamsdeel ingespoten.

Duplexonderzoek. Mocht er daadwerkelijk sprake zijn van lymfoedeem, dan dient de onderliggende oorzaak achterhaald te worden. In sommige gevallen is hiervoor aanvullend onderzoek nodig. Een duplexonderzoek (combinatie van echografie en doppleronderzoek) kan bijvoorbeeld uitwijzen of lymfoedeem in de benen veroorzaakt wordt door slecht functionerende aders.

Hoe wordt lymfoedeem behandeld ?

Lymfoedeem is een chronische aandoening, waarvoor in de meeste gevallen (nog) geen genezende behandeling bestaat. Het doel van de behandeling is dan ook de hoeveelheid oedeem (de mate zwelling) zoveel mogelijk te verminderen en tot een minimum te beperken, zodat de kans op complicaties (bijvoorbeeld wondroos) zo klein mogelijk is. Hiervoor bestaan verschillende behandelingen.

A) COMPRESSIETHERAPIE.

1. Zwachtelen, klittenband en een elastische kous. Bij de behandeling van lymfoedeem onderscheiden we 2 fasen, de behandelfase en de onderhoudsfase. In de acute behandelfase waar veel oedeem aanwezig is wordt gebruik gemaakt van zwachtels. Bij lymfoedeem in een arm of een been wordt het aangedane lichaamsdeel strak gezwachteld met speciaal verband. Deze zwachtels, die doorgaans één tot drie keer per week worden vervangen, helpen om zoveel mogelijk oedeem af te voeren. Zo gauw het oedeem is afgenomen kan er gebruik gemaakt worden van klittenbandsystemen. Het voordeel daarvan is dat de patiënt dit zelf kan toepassen, dit spaart veel tijd en vergroot de zelfredzaamheid. De patiënt is voor het aan- en uittrekken van de klittenbandsystemen niet meer afhankelijk van een behandelaar.In de onderhoudsfase wordt gebruik gemaakt van elastische kousen. Het dragen van een elastische kous is erg belangrijk om te voorkomen dat het oedeem terugkomt. Hoewel er verschillende soorten kousen zijn, gaat de voorkeur uit naar een zogeheten vlakbreikous met naad. Deze kous zorgt ervoor dat de druk goed verdeeld wordt over uw arm of been. En als het lymfoedeem dan toch weer toeneemt, is het altijd mogelijk het klittenbandsysteem tijdelijk in te zetten, totdat het oedeem weer is afgenomen en de elastische kous weer goed past.
2.  Intermitterende pneumatische compressie. Bij intermitterende pneumatische compressie wordt er door een speciaal apparaat van buitenaf druk gegeven op het aangedane been of de aangedane arm. Dit gebeurt met behulp van een soort bloeddrukband die beurtelings opgepompt wordt en leeg loopt. Intermitterende pneumatische compressie is bij uitstek geschikt wanneer u weinig kunt bewegen.

B) OEFENTHERAPIE EN MANUELE LYMFATISCHE DRAINAGE. 

1. Oefentherapie. Voor een goede afvoer van zowel bloed als lymfevocht is het van groot belang voldoende te bewegen. Oefentherapie leert u de spieren en gewrichten op de juiste wijze te gebruiken, hetgeen helpt de hoeveelheid oedeem tot een minimum te beperken.
2. Manuele lymfedrainage. Bij manuele lymfatische drainage worden uw lymfevaten door speciale massagetechnieken soepel gemaakt. Hierdoor kan het lymfevocht beter kan worden afgevoerd, te meer als deze behandeling wordt gecombineerd met compressietherapie. Voor manuele lymfedrainage kunt u terecht bij huidtherapeuten of speciaal daarvoor opgeleide fysiotherapeuten.

C) CHIRURGISCHE BEHANDELING.

In uitzonderlijke gevallen van lymfoedeem is er niet alleen sprake van overtollig vocht in het aangedane lichaamsdeel, maar ook van overtollig bind- en/of vetweefsel. In dergelijke gevallen kan een operatie soms uitkomst bieden. Deze operatie moet bij voorkeur in een specialistisch centrum uitgevoerd worden door een chirurg met ruime ervaring op het gebied van lymfoedeem.

Wat kunt u zelf aan lymfoedeem doen ?

1. Goede huidverzorging.
Smeer uw huid geregeld in met een zalf of een vette crème. Voorkom insectenbeten en wondjes. Onthaar uw benen en oksels bij voorkeur met crèmes in plaats van scheermesjes, voorkom het lopen op blote voeten en pas op met prikken, snijden en branden. Mocht u onverhoopt toch een wondje opmerken, maak dit dan schoon met desinfectiemiddel en plak het zorgvuldig af met een pleister.

2. Voldoende lichaamsbeweging en voorkomen van overgewicht.
Bewegen stimuleert de afvloed van bloed en lymfevocht uit het aangedane lichaamsdeel. Bovendien kan het helpen om, in het geval van overgewicht, gewicht te verliezen. Mensen met overgewicht lopen meer risico op het ontwikkelen van lymfoedeem.

Wanneer moet u contact opnemen met uw arts ?

Wanneer uw arm of uw been rood verkleurt en daarbij koorts ontwikkeld, is het van groot belang contact op te nemen met uw arts. Hetzelfde geldt als u aan uw door lymfoedeem getroffen lichaamsdeel een kneuzing of verstuiking oploopt. 

Gaat lymfoedeem over of blijft u klachten houden ?

Als u eenmaal lymfoedeem heeft ontwikkeld, komt u eigenlijk nooit echt vanaf. In sommige gevallen is de oorzaak te behandelen, zoals overgewicht of te weinig bewegen. Het lymfoedeem kan sterk verminderen door deze oorzaken goed aan te pakken. In de meeste gevallen dienen patiënten met een lymfoedeem de elastische kousen levenslang te blijven dragen. Hiermee kunnen de klachten tot een minimum beperkt worden.

Met dank aan

drs Hielke de Boer, co-assistent